Zapis windykacyjny to stosunkowo nowe rozwiązanie w polskim prawie spadkowym. Jego zastosowanie pozwala na skuteczne i precyzyjne zadysponowanie majątkiem w chwili śmierci. Poznaj jego zasady.
Z tego wpisu dowiesz się:
- Testament – trudniej niż się wydaje
- Prawo do rozporządzania własnością?
- Prawa jednostki częścią większego systemu
- Sprawiedliwe rozporządzenie mieniem
- Zapis windykacyjny – mechanizm
- Jakie są cechy masy spadkowej?
- Czym jest dziedziczenie indywidualne?
- Jakie są korzyści z zapisu windykacyjnego?
- Ustanowienie zapisu windykacyjnego
- Przyjęcie lub odrzucenie majątku na podstawie zapisu windykacyjnego
- Zapisobierca niegodny majątku
- Podsumowanie
Testament – trudniej niż się wydaje
Słowo testament pochodzi od łacińskiego słowa “testamentum” co można przetłumaczyć jako “wola”. Bliskim znaczeniem jest też łacińskie słowo “testor” oznaczającego “bycie świadkiem” albo “przedstawienie dowodu”. Testament więc jest ostatnią wolą, spisaną lub wyrażoną przy świadkach.
Rolą testamentu jest wydanie polecenia dotyczącego określonego zachowania się żywym, w głównej mierze ich postępowania dotyczącego majątku zmarłego. W tym zakresie istnieją dwa aksjologiczne punkty odniesienia, które są podstawą ustawowych regulacji (tzw. prawa pozytywnego).
Prawo do rozporządzania własnością
Pierwszym z nich jest wolność dysponowania swoją własnością. Własność od czasów rzymskich jest definiowana jako zdolność do wolnego i samodzielnego rozporządzania mieniem. Jeśli nie mogę o jakimś przedmiocie swobodnie decydować, np. nie mogę go sprzedać, to nie jest to moja własność.
Sprawiedliwe rozporządzenie mieniem
Sztuka polega właściwym na wyważeniu wszystkich czynników. Prawo spadkowe stara się połączyć te czynniki w jeden spójny system, który będzie wnosił porządek, realizował zasadę słuszności, dobra i sprawiedliwości we wszystkich tych kategoriach jednocześnie.
Zapis windykacyjny – mechanizm
Zapis windykacyjny jest stosunkowo nową regulacją prawa spadkowego, został wprowadzony nowelizacją w 2011 roku. Regulacja dokonuje poważnych zmian w dotychczasowym funkcjonowaniu dziedziczenia.
Masa spadkowa
Dotąd cały majątek zmarłego tworzył masę spadkową, czyli sumę aktywów i zobowiązań, która była dzielona pomiędzy uprawnionych do dziedziczenia zgodnie z dyspozycją testamentową lub w sposób ustawowy. Przykładowo w masie spadkowej mógł znaleźć się dom, samochód i udziały spółki. Spadkobiercy dziedziczą wtedy udziały w każdym z tych składników majątkowych wraz z ewentualnymi zobowiązaniami. Często prowadzi to w efekcie do sprzedaży majątku i podziału pieniądza pomiędzy strony. Zapis windykacyjny wprowadza inną możliwość.
Dziedziczenie indywidualne (sukcesja syngularna)
Dzięki zapisowi windykacyjnemu dopuszczalne jest wybranie składników majątku i dokonanie poleceń przeniesienia własności na okoliczność śmierci zapisodawcy na wskazane osoby, zapisobierców.
Zapisowi windykacyjnemu podlegają zgodnie z polskim prawem rzeczy oznaczone co do tożsamości, zbywalne prawa majątkowe, przedsiębiorstwo, gospodarstwo rolne, a także ustanowienie użytkowania lub służebności na rzecz zapisobiercy oraz ogół praw i obowiązków wspólnika spółki osobowej.
W efekcie sporządzający ostatnią wolę testator może wskazać osobę lub osoby, które są szczególnie predestynowane do pełnienia określonych ról, np. do prowadzenia firmy lub gospodarstwa, podczas gdy inne zostaną zabezpieczone majątkowo dzięki nieruchomościom lub papierom wartościowym.
Korzyści z zapisu windykacyjnego
W ten sposób unikamy niejako wymuszonej sprzedaży aktywów, która może mieć miejsce w przypadku tradycyjnego działu spadku. Podobnie jak w przypadku zachowku (czytaj więcej tutaj), ustawodawca wprowadza rozwiązania przeciwdziałające rozproszeniu własności majątku i jego naturalnemu upłynnieniu, jak również daje możliwość ochrony przedsiębiorstwa przed przejęciem ich przez osoby niepożądane (niekompetentne).
Zapis windykacyjny pozwala więc jednocześnie na swobodne dysponowanie majątkiem w ostatnim akcie swojej woli, wzmacniając w tym obszarze prawo własności. Daje instrumenty ochrony szczególnie wrażliwego dorobku jakim są np. przedsiębiorstwa i w tym zakresie spełnia społeczno-ekonomiczne interesy państwa. Umożliwia też dożywotnie zabezpieczenie majątkowe osób, dla których samodzielne dysponowanie majątkiem byłoby szkodliwe z uwagi na wady charakteru (nałogi, nieodpowiedzialność, problemy emocjonalne) – np. przez ustanowienie służebności mieszkania zamiast przekazania jego własności – chroniąc słuszne interesy rodziny zmarłego.
Ustanowienie zapisu windykacyjnego
Spadkodawca (zapisodawca) może ustanowić zapisy windykacyjne dotyczące całego swojego majątku i w takich okolicznościach spadek będzie pusty. Nic nie stoi na przeszkodzie aby zapis windykacyjny przenosił własność określonego składnika majątku na kilku zapisobierców jednocześnie, wtedy ich pozycja będzie przypominała uprawnienia wynikające z tradycyjnego spadku.
Co bardzo ciekawe zapis windykacyjny dopuszcza jego warunkowe wykonanie. Możemy zatem nakazać zapisobiercy dokonanie np. separacji majątkowej (intercyzy), a spełnienie tego obowiązku określić w ramach czasowych.
Ustanowienia zapisu windykacyjnego odbywa się poprzez sporządzenie testamentu w formie notarialnej. Koszt sporządzenia dokumentu notarialnego z zapisem windykacyjnym nie przekracza 200 złotych.
Zapis windykacyjny jest nieważny jeśli dana rzecz została zbyta, choć testament może być ważny w pozostałej części.
Jeśli testator pomija w testamencie osobę uprawnioną to zapisobierca jest zobowiązany zapłacić jej zachowek.
Przyjęcie lub odrzucenie majątku na podstawie zapisu windykacyjnego
Podobnie jak w przypadku spadku, majątek nabywany wskutek zapisu windykacyjnego może zostać przyjęty lub odrzucony. Odpowiedzialność za długi mienia przejętego z dobrodziejstwem inwentarza ogranicza się do wartości przedmiotu zapisu windykacyjnego. W razie odrzucenia zapisu windykacyjnego oznacza, że przedmiot staje się częścią spadku.
Zapisobierca niegodny majątku
Tak samo jak spadkobierca, zapisobierca może być uznany niegodnego zapisu widykacyjnego. Przesłankami do tego są:
- popełnienie umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy,
- działanie podstępem lub groźbą celem nakłonienia spadkodawcy do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodzenie mu w dokonaniu tych czynności,
- umyślne ukrycie lub zniszczenie testamentu spadkodawcy, podrobienie lub przerobienie jego testamentu, świadomie skorzystanie z testamentu podrobionego lub przerobionego przez inną osobę.
Podsumowanie
Instrument prawny jakim jest zapis windykacyjny to prawdziwa, pozytywna zmiana jakościowa w polskim prawie spadkowym. Jest do dobra odpowiedź na wyzwania współczesnej gospodarki rynkowej, pozwalająca realizować obowiązek przemyślanego i planowego zabezpieczenia bliskich oraz wzmacniająca prawo jednostki do dysponowania swoją własnością w akcie ostatniej woli.