Zachowek to narzędzie ochrony interesów najbliższych przed niekorzystnym dla nich rozporządzeniem majątkiem spadkowym. Dowiedz się jaki jest kształt i zasady tej regulacji. 

Z tego wpisu dowiesz się:

1. czym jest zachowek?
2. dlaczego spadkowy podział majątku jest chroniony?
3. zachowek czyli roszczenie pieniężne
4. krąg spadkobierców i pierwszeństwo w spadku
5. kto jest uprawniony do zachowku?
6. jakiej wysokości zachowku się spodziewać?
7. w jaki sposób oblicza się wysokość zachowku?
8. wzór na wyliczenie zachowku
9. czym jest czysty majątek?
10. jak rozumieć substrat zachowku? 
11. kto jest zobowiązany do zaspokojenia roszczenia o zachowek?
12. uwagi ogólne

Zachowek to roszczenie pieniężne

Czym jest zachowek?

Zachowek – w największym skrócie – to prawo do pieniężnego udziału w majątku spadkowym, istniejące niezależnie od zapisów rozporządzających mortis causa (na wypadek śmierci) uczynionych przez spadkodawcę. Jednak skąd wziął się zachowek i jakie jest jego uzasadnienie? Czy ogranicza słuszne prawo do rozporządzania czyjąś własnością? Skąd taka regulacja?   

Spadkowy podział majątku 

Majątek spadkowy zawsze podlegał szczególnej ochronie prawa, które starało się łączyć zasady wolności rozporządzania własnością z ekonomiczną ochroną wypracowanego dorobku. Dlaczego? Ponieważ rozproszenie majątku wskutek dzielenia spadków nie sprzyja gospodarce, jego nadmierne podziały prowadzą do biedy. Ktoś pamięta z lekcji historii “nędzę galicyjską”? To był właśnie tego skutek. 

Przykład 1, Bajka o kocie w butach

Najstarszy syn dostał młyn, średni wóz, a najmłodszemu przypadł tylko kot. Można zżymać się na “niesprawiedliwość” młynarza, który dzieląc mienie tak źle potraktował swoich ukochanych synów. Jednak w optyce gospodarczej wybór był jak najbardziej racjonalny. Młyn pozostał cały, wyłączone zostało ryzyko sporu współwłaścicieli. Wydzielony majątek stanowił wóz (czyli firmę transportową) i skoncentrowany pozostał w rękach drugiego syna. Trzeci syn musiał myśleć za siebie, ostatecznie też nieźle na tym wyszedł.     

Zachowek czyli roszczenie pieniężne

Gdyby najmłodszy syn z tej bajki miał prawo do zachowku, jego roszczenie miałoby wymiar pieniężny, tzn. zamiast udziału w młynie lub w wozie (czyli w firmie i w majątku) miałby prawo do wypłaty pewnej sumy pieniędzy bazującej na wartości spadku i innych czynnikach kalkulacyjnych.   

Tak właśnie działa zachowek. Chroni całość majątku spadkowego przed jej nieekonomicznym rozproszeniem, a jednocześnie zabezpiecza interesy tych, którym z racji więzi rodzinnych należał się udział w spadku.  

Krąg spadkobierców i pierwszeństwo w spadku

Polskie prawo do grona spadkobierców ustawowych zalicza zstępnych (dzieci i wnuki), małżonka, rodziców i rodzeństwo, w dalszej kolejności zstępnych rodzeństwa spadkodawcy, dziadków, pasierbów, a także gminę i Skarb Państwa.

Przykład 2 Podział majątku

Pierwsze w kolejności do spadku są dzieci spadkodawcy i małżonek, dziedziczą w częściach równych, jednak małżonek nie może odziedziczyć mniej aniżeli ¼ majątku. Czyli w przypadku dwojga dzieci majątek jest dzielony na trzy równe części przypadające dzieciom i małżonkowi. Przy trójce lub czwórce dzieci, małżonek otrzymuje ¼ (ustawowe minimum), a pozostałe ¾ są dzielone równo pomiędzy pozostałych. Gdy jedno z dzieci nie dożyło otwarcia spadku, ale pozostawiło po sobie zstępnych (swoje dzieci) to uprawnienie do spadku przechodzi na nich w równej części. 

Uprawnieni i pozbawieni prawa do zachowku

Uprawnienie do zachowku przysługuje więc osobom, którym przypadałby spadek ustawowo. Są to wymienione wyżej dzieci i wnuki (zstępni), małżonek, a w dalszej kolejności także rodzice itp.  

Uprawnienia do zachowku nie zachowują jednak osoby, które zostały skutecznie wyłączone z dziedziczenia. Są to osoby:

1. osoby pozbawione zachowku w testamencie (wydziedziczone);
2. uznane orzeczeniem sądu za niegodnych dziedziczenia;
3. które odrzuciły spadek;
4. które zawarły umowę o zrzeczeniu się dziedziczenia;
5. małżonek, przeciwko któremu spadkodawca przed śmiercią wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z jego winy, a żądanie to było uzasadnione;
6. małżonek pozostający ze spadkodawcą w separacji;  

W takich sytuacjach prawo do zachowku przechodzi na ich dzieci i wnuków (zstępnych).

Wysokość zachowku

Ustalenie wysokości zachowku jest procesem złożonym, a sama kalkulacja obejmuje wiele pozycji dotyczących uprawnionego jak i operacji wykonanych na samym majątku. Przyjmuje się dla uproszczenia, że wartość zachowku to mniej mniej więcej połowa wartości spadku jaki przypadałby uprawnionemu ustawowo lub dwie trzecie jeśli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy.  

Kalkulacja zachowku 

W uproszczeniu wysokość zachowku wylicza się przy pomocy trzech składowych:

1. udziału spadkowego, czyli ustawowego uprawnienia do dziedziczonego majątku;
2. obliczenia substratu zachowku, czyli ustalenia wartości tzw. “czystego majątku” (aktywa minus zobowiązania) zmodyfikowanego o wartość poszczególnych zapisów i darowizn;
3. przemnożenia substratu zachowku przez ułamek wyrażający podstawę obliczenia zachowku

Wzór na wyliczenie wysokości zachowku przedstawia się następująco (źródło):

Z = 1/2 (lub 2/3) x A x [B + DD + ZWD] – [ZD + ZW]

Czym jest czysty majątek?

Majątek należy rozumieć w sposób ujmowany bilansowo. Oznacza to, że aktywom (stronie czynnej) takim jak nieruchomości, papiery wartościowe, gotówka czy wierzytelności odpowiadają źródła ich finansowania, czyli zobowiązania lub pasywa – najczęściej są to kredyty konsumpcyjne, hipoteczne, inwestycyjne itp. Czysty majątek to wartość netto pozostała po odliczeniu od wartości aktywów kwoty zobowiązań. 

Jak rozumieć substrat zachowku?

Słowo substrat wywodzi się z łaciny (substratum) i w naszym przypadku można przetłumaczyć je jako “bazę” albo “podstawę”. Jest to wartość czystego majątku zmodyfikowana o dokonane przez spadkodawcę rozporządzenia mieniem, czyli np. darowizny lub zapisy, które mogą zostać zaliczone lub nie na poczet wysokości kalkulowanego zachowku.  

Substrat zachowku informuje nas o ekonomicznej podstawie majątku, która przed ostatecznym wyliczeniem zachowku będzie przedmiotem modyfikacji poprzez mnożniki ustawowe.  

Ustalenie wysokości zachowku wymaga prawidłowej kalkulacji 

Kto jest zobowiązany do zaspokojenia roszczenia o zachowek?

Roszczenie o zachowek jest wierzytelnością, która powstaje z chwilą śmierci spadkodawcy. Z roszczeniem o zachowek można wystąpić przeciwko spadkobiercom, a w szczególnych przypadkach przeciwko spadkobiercom windykacyjnym i obdarowanym. Z perspektywy spadkobiorców zachowek jest długiem spadkowym. 

Podstawą do wystąpienia z roszczeniem o zachowek jest brak rozporządzenia majątkowego (testamentowego lub darowizny) na rzecz uprawnionego do spadku. Uprawniony może wnieść pozew w terminie 5 lat od otwarcia spadku. 

Zachowek, uwagi ogólne

Działania w tym zakresie warto powierzyć kancelarii, która w ramach porady prawnej rozpozna stan prawny w odniesieniu do indywidualnej sytuacji jej klienta i będzie mogła zasugerować najlepsze kroki lub działania prawne, a także reprezentować klienta w negocjacjach z innymi zainteresowanymi stronami.